Τουρκικοί Βαλλιστικοί πύραυλοι εναντίον αεροπορικών βάσεων

Ο εξαιρετικός ιστότοπος AmynaGR είχε γράψει παλαιότερα ένα πολύ ενδιαφέρον άρθρο για την απειλή των Τουρκικών βαλλιστικών πυραύλων εναντίον στόχων όπως οι αεροπορικές βάσεις της ΠΑ. Σε αυτό γινόταν σαφές ότι η δυνατότητα της Τουρκίας να καταστρέψει μία αεροπορική βάση (κατά βάση τα καταφύγια αεροσκαφών και πυρομαχικών) ήταν μηδαμινή δεδομένης της ακρίβειας των βαλλιστικών της πυραύλων.

Στο άρθρο αυτό θα αναφερθώ στο ίδιο ζήτημα από μία λίγο διαφορετική οπτική, ορμώμενος από μία αντίστοιχη εργασία της RAND για την απειλή της Κίνας εναντίον των αεροπορικών βάσεων της USAF στην περιοχή του Ειρηνικού. Η μελέτη της RAND δεν εξέταζε (μόνο) την ικανότητα συνολικής καταστροφής μίας αεροπορικής βάσης αλλά ενός πιο περιορισμένου (χρονικά και χωρικά) στόχου, της άρνησης λειτουργίας της για ένα περιορισμένο χρονικό διάστημα (πολεμικών) επιχειρήσεων.

Για το σκοπό αυτό η Κίνα θα έβαζε ως κύριο στόχο τους αεροδιαδρόμους μίας βάσης με σκοπό να προκαλέσει πλήγματα σε συγκεκριμένα σημεία τα οποία να αποτρέψουν την εκτέλεση απο/προσγειώσεων μαχητικών (και άλλων) αεροσκαφών μέχρι την επιδιόρθωση των ζημιών. Μία ανάλογη επιτυχία της Τουρκίας εναντίον ενός αρκετά περιορισμένου αριθμού κύριων βάσεων της ΠΑ θα έδινε την αεροπορική υπεροχή στην Τουρκική αεροπορία για ένα περιορισμένο χρονικό διάστημα, εντός του οποίου θα μπορούσε να επιχειρήσει την καταστροφή των βασικών μέσων αμύνης της χώρας (ραντάρ, Α/Α μέσα, αεροπορικές βάσεις) χωρίς την απειλή εχθρικών αεροσκαφών και πληγμάτων στα Τουρκικά αεροδρόμια με τελικό στόχο την καταστροφή της ΠΑ στο έδαφος.

Προκειμένου να εξετάσουμε την πιθανότητα επιτυχίας μίας ανάλογης επιχείρισης θα χρησιμοποιήσουμε ως στόχο την αεροπορική βάσης της Τανάγρας. Η βάση έχει έναν κύριο διάδρομο με μήκος περίπου 3 χιλιόμετρα και πλάτος 45 μέτρα. Με βάση τις ελάχιστες αποστάσεις για απογείωση/προσγείωση αεροσκαφών είναι απαραίτητο να επιτευχθούν 3 πλήγματα σε διαφορετικά σημεία με ακτίνα περίπου 20 μέτρων το καθένα. Με δεδομένη την απόσταση της βάσης από την Τουρκία η υπόθεση είναι ότι θα χρησιμοποιηθούν βαλλιστικοί πύραυλοι Bora (υψηλής ακρίβειας) με CEP 50 μέτρα και μοναδιαία κεφαλή.

Οι υπολογισμοί των πιθανοτήτων πλήγματος σε 3 σημεία αναλόγως με τον αριθμό των βαλλιστικών πυραύλων που θα χρησιμοποιηθούν έχουν ως εξής:

Είναι σαφές ότι η μικρή ακρίβεια του Bora συνεπάγεται την πλήρη αδυναμία του να χρησιμοποιηθεί για σημειακά πλήγματα ακόμα και σε μεγάλους αριθμούς. Ακόμα και η χρήση 30 πυραύλων για μία αεροπορική βάση έχει ελάχιστη πιθανότητα να επιτύχει την παύση των αεροπορικών επιχειρήσεων από αυτή (αν και σημαντική πιθανότητα επίτευξης πλήγματος σε ένα σημείο).

Ενδιαφέρον έχει η διαφορά στην απειλή από τη χρήση συστήματος (από τις Ελληνικές ΕΔ) όπως το Ισραηλινό Lora με ακρίβεια CEP (μόνο) 10 μέτρων. Σε αυτή την περίπτωση δύο πύραυλοι είναι επαρκείς για να επιτύχουν πλήγμα με πιθανότητα >96% ενώ περίπου 10 πύραυλοι επαρκούν για να σταματήσουν τις αεροπορικές επιχειρήσεις σε μία αεροπορική βάση. 3 εκτοξευτές λοιπόν (με 4 πυραύλους ο καθένας) μπορούν να χρησιμοποιηθούν εναντίον ενός αεροδρομίου ενώ μία μοίρα 18 εκτοξευτών είναι ικανή να στοχεύσει 6 αεροπορικές βάσεις σταματώντας τις αεροπορικές επιχειρήσεις σε ολόκληρη τη Δυτική Τουρκία (με τοποθέτηση των εκτοξευτών στα νησιά του Α. Αιγαίου).

Από την άλλη, ανάλογοι υπολογισμοί για τον πύραυλο cruise SOM (με CEP 5 μέτρων) εναντίον αεροδιαδρόμου υποδεικνύουν πλήγμα με σχεδόν απόλυτη βεβαιότητα (πιθανότητα 99,6% για πλήγμα σε 3 σημεία). Υποθέτοντας χρόνο 8 ωρών για την επιδιόρθωση ζημιάς σε αεροδιάδρομο και 6 κύριες αεροπορικές βάσεις ως στόχους της ΤΑ, η Τουρκία μπορεί (θεωρητικά) να επιτύχει την καθήλωση της ΠΑ στο έδαφος για 24 ώρες καταναλώνοντας περίπου 60 SOM. Σε περίπτωση που η ΠΑ έχει τη δυνατότητα κατάρριψης μέρους των πυραύλων αυτών με τα Α/Α της μέσα η ανάλογη επένδυση εκ μέρους της ΤΑ αυξάνεται.

Είναι σαφές λοιπόν ότι η απειλή των Τουρκικών βαλλιστικών πυραύλων αφορά κατά βάση αποκλειστικά πολιτικούς στόχους (πόλεις, διυλιστήρια) και χώρους διασποράς των ΕΔ αλλά όχι σημειακούς στόχους όπως οι αεροδιάδρομοι των κύριων αεροπορικών βάσεων εκτός και αν επιτύχει τη σημαντική βελτίωση της ακρίβειας τους. Από την άλλη, οι πύραυλοι cruise της Τουρκίας είναι ένα πραγματικό όπλο πρώτου πλήγματος το οποίο θα γίνει ακόμα πιο απειλητικό με την ενσωμάτωση του σε εναλλακτικές πλατφόρμες εκτόξευσης όπως τα UCAVs Akinci.

Η ΠΑ είναι απαραίτητο να επενδύσει στην αυξημένη Α/Α προστασία των κύριων βάσεων της αλλά και στην επαύξηση του δικού της αποθέματος στρατηγικών όπλων καθώς είναι σαφές ότι η χρήση τους για την επίτευξη αεροπορικής υπεροχής απαιτεί τη γρήγορη κατανάλωση δεκάδων όπλων στις πρώτες ώρες του πολέμου. Η απόκτηση 2 μοιρών Lora θα δώσει παράλληλα τη δυνατότητα στην ΠΑ να εκτελέσει πρώτη αεροπορική απαγόρευση στις αεροπορικές βάσεις της ΤΑ με μεγάλη πιθανότητα επιτυχίας. Παράλληλα είναι χρήσιμο ο ΕΣ να παρακολουθεί τις εξελίξεις του PrSM που θα εξοπλίσει μελλοντικά τα MLRS με πύραυλο μεγάλης ακρίβειας και βεληνεκούς άνω των 500 χιλιομέτρων.

Εμβέλεια Lora από θέσεις στη Θράκη, νησιά του Α. Αιγαίου και την Κύπρο

Αντιαεροπορική προστασία περιοχής ΠΝ

Μιας και το ΠΝ βρίσκεται σε διαδικασία επιλογής της μελλοντικής φρεγάτας του και η συζήτηση για το μείγμα οπλισμού και προσανατολισμού του πλοίου (φρεγάτα πολλαπλών ρόλων vs φρεγάτα AAW) έχει ανάψει θα επιχειρήσω να προσφέρω και εγώ ορισμένες σκέψεις. Μιας και δεν είμαι στρατιωτικός αλλά μηχανικός η ανάλυση μου θα είναι ανάλυση μηχανικού.

Κατ’ αρχάς, όποιο πλοίο και αν επιλέξει το ΠΝ είναι σαφές ότι οι πόροι Α/Α περιοχής θα είναι οι πλέον πολύτιμοι και περιορισμένοι. Η φρεγάτα που θα επιλεγεί θα διαθέτει πιθανότατα πυροβόλο Strales, σύστημα RAM (αναχορηγίας 21 βλημάτων), βλήματα Α/Α μέσου βεληνεκούς (πχ ESSM) σε μεγάλη ποσότητα (ένας 8-πλος εκτοξευτής Mk-41 με quad-packed ESSM θα έχει φόρτο 32 βλημάτων) αλλά μικρότερη ποσότητα βλημάτων Α/Α περιοχής. Έτσι ο κύριος όγκος Α/Α πυρός θα είναι διαθέσιμος σε μικρές και μέσες αποστάσεις.

Κάτι που είναι ιδιαίτερα σημαντικό είναι το γεγονός ότι ο ορίζοντας ραντάρ του πλοίου (ανεξαρτήτως ισχύος και τεχνολογίας του κύριου αισθητήρα) περιορίζεται σημαντικά λόγω του χαμηλού ύψους (από την επιφάνεια της θάλασσας) στο οποίο είναι τοποθετημένος. Έτσι λοιπόν, αναλόγως του ύψους πτήσης του στόχου, ο ορίζοντας ραντάρ θα έχει ως εξής:

Βλέπει λοιπόν κάποιος ότι σε χαμηλά ύψη πτήσης ο ορίζοντας ραντάρ είναι πολύ μικρότερος της εμβέλειας των Α/Α πυραύλων μεγάλου βεληνεκούς όπως ο Aster-30 (120 χλμ) και ο SM-2ER (160 χλμ). Κατά συνέπεια, ένα αντίπαλο μαχητικό μπορεί να αποφύγει τον εγκλωβισμό και την εμπλοκή με πύραυλο μεγάλου βεληνεκούς εκτελώντας βύθιση και πτήση σε χαμηλό υψόμετρο εφόσον βρίσκεται σε αποστάσεις άνω των 70-80 χιλιομέτρων. Παράλληλα ο περιορισμός αυτός συνεπάγεται ότι ένα προφίλ πτήσης του επιτιθέμενου αεροσκάφους hi-lo-hi (με την τελική άνοδο να συμβαίνει αποκλειστικά για τη γρήγορη εξαπόλυση όπλων) προσφέρει τη δυνατότητα στοχοποίησης ακόμα και με όπλα μέσου βεληνεκούς όπως οι βόμβες SDB II (που διαθέτουν εμβέλεια 70 χιλιομέτρων εναντίον κινούμενων στόχων).

Είναι σαφές βέβαια ότι η χρήση όπλων μακρού πλήγματος όπως οι SLAM-ER ή οι SOM παρέχουν υψηλή ευελιξία και ικανότητα αποφυγής Α/Α άμυνας μέσω της εξαπόλυσης σε μεγάλες αποστάσεις και βύθισης σε χαμηλό υψόμετρο.

Οι Α/Α πύραυλοι μεγάλου βεληνεκούς σίγουρα αποτελούν πολύ ισχυρή απειλή για αργούς στόχους όπως τα UAV και τα αεροσκάφη ναυτικής συνεργασίας αλλά χρειάζονται τη «συνεργασία» στόχων όπως τα μαχητικά. Δημιουργούνται λοιπόν ορισμένα ζητήματα:

• Αξίζει η εμπλοκή στόχων μαχητικών σε μεγάλες αποστάσεις οι οποίοι μπορούν να αποφύγουν τον εγκλωβισμό με βύθιση σε χαμηλά ύψη παρότι αποτελούν απειλή για εκτόξευση SDB II (με αποτέλεσμα ένα μαχητικό να δημιουργήσει πολλαπλές απειλές εναντίον του πλοίου);
• Τη στιγμή που οι Τούρκοι διαθέτουν δεκάδες UAV τύπου Bayraktar (τα οποία μπορούν να εμπλέξουν τους στόχους τους μόνο από κοντινές αποστάσεις) αξίζει η εμπλοκή τους με ακριβούς και σπάνιους πυραύλους μεγάλου βεληνεκούς ή θα τους επιτραπεί η προσέγγιση σε μικρότερη απόσταση (που μπορεί να επιτρέψει την μετάδοση δεδομένων στοχοποίησης σε άλλες εχθρικές πλατφόρμες);
• Ποιες είναι οι πραγματικές δυνατότητες εμπλοκής μαχητικών με όπλα μακρού πλήγματος όπως οι SLAM-ER και SOM οι οποίοι μπορούν να εκτοξευτούν από αποστάσεις εκτός εμβέλειας των Α/Α όπλων;

Η βασική λύση στα παραπάνω ερωτήματα είναι η ποσότητα/όγκος πυρός. Ο διοικητής του πλοίου/στολίσκου θα πρέπει να διαθέτει επαρκή αριθμό από Α/Α όπλα μεγάλου βεληνεκούς ώστε να μη χρειάζεται να σταθμίζει τον αριθμό των διαθέσιμων πυραύλων για κάθε απειλή που εμφανίζεται. Εάν απαιτηθεί να κάνει τέτοια στάθμιση είναι πολύ πιθανό τελικά να θέσει προτεραιότητες και να αναθέσει την εμπλοκή του στόχου σε όπλα μικρότερου βεληνεκούς που είναι διαθέσιμα σε μεγαλύτερε ποσότητες (πχ ESSM).

Οι ΗΠΑ έχουν λύσει το πρόβλημα με αυτό ακριβώς τον τρόπο. Τα πλοία Α/Α περιοχής Arleigh Burke και Ticonderoga διαθέτουν τόσο μεγάλο φόρτο μάχης ώστε η κατανάλωση ενός ή δύο SM-2 δεν αποτελεί ζήτημα για τον κυβερνήτη. Κατά αυτόν τον τρόπο και ο αντίπαλος γνωρίζει ότι το πλοίο θα επιχειρήσει να τον πλήξει σε κάθε περίπτωση και επομένως απαιτείται να τροποποιήσει τα σχέδια του.

Δυστυχώς στην Ελληνική περίπτωση οι διαθέσιμες επιλογές δε δείχνουν να διαθέτουν την απαιτούμενη ποσότητα ώστε να ικανοποιηθούν οι παραπάνω απαιτήσεις. Παρότι το ίδιο το ΠΝ ήταν αρκετά διορατικό στις προδιαγραφές του ώστε να απαιτεί μεγάλους φόρτους μάχης, οι προτάσεις που είναι διαθέσιμες (και ο διατιθέμενος προϋπολογισμός) απέχουν σημαντικά από τις αρχικές προδιαγραφές.

Ο κυβερνήτης μίας φρεγάτας με 16 Aster-30 (σε αντίθεση με ένα πλοίο με 40 Aster-30) θα σκεφτεί δύο και τρεις φορές τη σκοπιμότητα της κατανάλωσης του 1/16 των διαθέσιμων Α/Α όπλων μακρού βεληνεκούς για την εμπλοκή μίας απειλής στα όρια του φακέλου του πυραύλου και του ορίζοντα ραντάρ του πλοίου. Αποτέλεσμα θα είναι είτε η εμπλοκή στόχων σε μικρότερα βεληνεκή, είτε η γρήγορη κατανάλωση σπάνιων και ακριβών πόρων εφόσον ο εχθρός κινηθεί σχετικά έξυπνα στον τρόπο με τον οποίο θα απειλήσει τα πλοία.

Το ζήτημα λοιπόν για μένα στις νέες φρεγάτες είναι ο φόρτος μάχης και ο όγκος πυρός. Δε νοείται Α/Α άμυνα περιοχής με φόρτο 16 Aster-30. Είναι προτιμότερη η επιλογή ποιοτικότερου πλοίου αποκλειστικά με ESSM παρά μίας φρεγάτας ουσιαστικά γενικής χρήσης που θα «βαφτιστεί» AAW.

Η πολιτική της Ελλάδας έναντι της Τουρκίας

Αν κάποιος παρακολουθήσει σε μακροπρόθεσμη βάση την πολιτική της Ελλάδας έναντι της Τουρκίας θα παρατηρήσει ότι σε θεμελιώδες επίπεδο φαίνεται σαν η Ελλάδα να θεωρεί ότι αργά ή γρήγορα θα υπάρξει μία συνολική διευθέτηση των ανοικτών θεμάτων και επομένως θα πρέπει να επιδείξει υπομονή και να αποφύγει κακοτοπιές και περιπέτειες. Το εγχώριο πολιτικό προσωπικό εμφανίζεται να αναμένει το Ελληνικό «Camp David» στο οποίο θα επιλυθούν όλα τα ζητήματα σε έναν μεγάλο συμβιβασμό με τη διαρκή ειρήνη να ακολουθεί.

Μία τέτοια λογική εξηγεί πιθανώς τη διαρκή αποφυγή εξάσκησης βασικών δικαιωμάτων της Ελληνικής πλευράς και την ασάφεια στα όρια της κυριαρχίας της με κύρια παραδείγματα την επέκταση των χωρικών υδάτων στα 12νμ και το εύρος της υφαλοκρηπίδας/ΑΟΖ. Σε αυτό το σενάριο η Ελλάδα θα ανταλλάξει δικαιώματα που διαθέτει με ειρήνη μέσω συνεκμετάλλευσης των πόρων της Ανατολικής Μεσογείου.

Το σκεπτικό αυτό όμως πάσχει σε ένα βασικό σημείο: Η Αίγυπτος και το Ισραήλ (που προχώρησαν σε μακροχρόνια ειρήνη στο Camp David το 1979) σε μεγάλο βαθμό δεν έχουν αντικρουόμενα στρατηγικά συμφέροντα. Αυτό που κυρίως ενδιαφέρει την Αίγυπτο είναι η προστασία της κοιλάδας του Νείλου (ιδιαίτερα η ροή υδάτων σε αυτή) και η διώρυγα του Σουέζ. Για το Ισραήλ η διώρυγα αποτέλεσε ένα μεγάλο υδάτινο κώλυμα και η χερσόνησος του Σινά ένα buffer μεταξύ των μητροπολιτικών κέντρων των δύο χωρών. Την ίδια στιγμή καμία από τις δύο χώρες δεν μπορεί να αποκόψει την άλλη από την πρόσβαση στην Μεσόγειο.

Βέβαια, ακόμα και έτσι η μόνιμη ειρήνη ήρθε μόνο αφού η Αίγυπτος συνειδητοποίησε ότι δεν είχε τη δυνατότητα να νικήσει το Ισραήλ στο πεδίο της μάχης με συντριπτικό τρόπο (Βλέπε Ισραηλινό δόγμα Iron Wall). Σε εκείνο το σημείο το Ισραήλ αντάλλαξε ένα μεγάλο αμυντικό κώλυμα (το Σινά) με ειρήνη (και την είσοδο της Αιγύπτου στο Δυτικό στρατόπεδο).

Στην περίπτωση Ελλάδας και Τουρκίας η γεωστρατηγική είναι πολύ διαφορετική. Η Ελλάδα μέσω του ελέγχου του Αιγαίου ελέγχει την έξοδο της Τουρκίας στην ανοικτή θάλασσα, τόσο στα Στενά, όσο και στη Σμύρνη ενώ ταυτόχρονα μπορεί να αξιοποιήσει τα νησιά ως χώρους για την εξαπόλυση πληγμάτων στο οικονομικό κέντρο της Τουρκίας. Ο έλεγχος των Στενών δεν εξασφαλίζει σε κάποιον που βρίσκεται στην Μαύρη Θάλασσα την έξοδο στην Μεσόγειο αν δεν είναι παράλληλα κύριος τουλάχιστον των νησιών του Ανατολικού Αιγαίου.

Κατά μία έννοια η Τουρκία έχει το ίδιο πρόβλημα με την Κίνα και το «First island chain» που την αποκόβει από τον Ειρηνικό. Μάλιστα, ενώ στην περίπτωση της Κίνας η κατάκτηση της Ταϊβάν σπάει αυτή την αλυσίδα ελέγχου, η Τουρκία πρέπει να ελέγξει όλα τα νησιά πλησίον των ακτών της προκειμένου να επιτύχει την ασφαλή έξοδο στην ανοικτή θάλασσα.

Ακόμα και στην Ανατολική Μεσόγειο, ο συνδυασμός ξένου ελέγχου σε Ρόδο, Κρήτη, Καστελόριζο και Κύπρο περιορίζει το εύρος των επιλογών της, ιδιαίτερα καθώς σταδιακά η έννοια της ΑΟΖ αποκτά όλο και περισσότερα στοιχεία εθνικής κυριαρχίας και ελέγχου και ξεφεύγει από στενά οικονομικά πλαίσια.

Σε αυτό το πλαίσιο λοιπόν, η διευθέτηση με την Τουρκία δεν μπορεί να είναι συνάρτηση ποσοστιαίας κατανομής της εκμετάλλευσης κοιτασμάτων στην Ανατολική Μεσόγειο ή αποφυγής επέκτασης των χωρικών υδάτων στα 12νμ. Το διακύβευμα είναι πολύ ευρύτερο και σημαντικότερο και επομένως στόχος της Τουρκίας θα είναι η επέκταση της κυριαρχίας της σε όλη τη θαλάσσια και νησιωτική ζώνη πλησίον του ηπειρωτικού κορμού της, κάτι που είναι ξεκάθαρο στο δόγμα της Γαλάζιας Πατρίδας.

Τελεσίδικη διευθέτηση μπορεί να υπάρξει είτε όταν η Τουρκία επιτύχει τους στόχους της, είτε όταν αποδεχτεί ότι δεν μπορεί να τους επιτύχει με στρατιωτικά μέσα. Δυστυχώς το τελευταίο απαιτεί (πιθανότατα περισσότερες από μία) στρατιωτική σύγκρουση με σημαντική ζημιά για την Τουρκία. Όσο συντομότερα το αντιληφθεί το πολιτικό προσωπικό της χώρας, τόσο το καλύτερο.

Περί συνεκμετάλλεσης

Οι πρόσφατες εξελίξεις αναφορικά με το μνημόνιο ορισμού Οικονομικής Ζώνης Τουρκίας και Λιβύης επανέφερε προηγούμενες προτάσεις για συνεκμετάλλευση τυχόν κοιτασμάτων υδρογονανθράκων στην Ανατολική Μεσόγειο μεταξύ Ελλάδας και Τουρκίας. Με το άρθρο αυτό θα ήθελα να διατυπώσω ορισμένες σκέψεις για τη σκοπιμότητα μίας τέτοιας κίνησης.

Η απάντηση στην παραπάνω ερώτηση απαιτεί κατά τη γνώμη μου να απαντηθεί κάτι ευρύτερο: Για ποιο λόγο είναι επιθετική η Τουρκία έναντι της Ελλάδας, ιδιαίτερα τα τελευταία χρόνια; Πρόκειται για ρητορική εσωτερικής κατανάλωσης, εξαγωγή προβλημάτων ή υπάρχει μία θεμελιώδης δυναμική που οδηγεί τις εξελίξεις;

Προσωπικά θεωρώ ότι το ερώτημα έχει απαντηθεί εδώ και 2 δεκαετίες από τον Παναγιώτη Κονδύλη στο Επίμετρο με τίτλο «Γεωπολιτικές και Στρατηγικές παράμετροι ενός Ελληνοτουρκικού Πολέμου». Ο βασικός λόγος της επιθετικής και αναθεωρητικής πολιτικής της Τουρκίας είναι η επιδείνωση της γεωπολιτικής ισορροπίας των δύο χωρών εις βάρος της Ελλάδας, ιδιαίτερα τα τελευταία χρόνια.

Μέχρι την κρίση του 2010 η Ελληνική οικονομία ήταν σταθερά περίπου το 50% της Τουρκικής ενώ ο πληθυσμός της Τουρκίας είχε φτάσει να αποτελεί 6,5 φορές τον Ελληνικό. Μετά την καθίζηση του Ελληνικού ΑΕΠ το διάστημα 2009 – 2013 και τη διατήρηση της ανάπτυξης της Τουρκικής οικονομίας η τελευταία κατέστη ένα μέγεθος 4 φορές μεγαλύτερο της Ελληνικής ενώ και ο πληθυσμός της έφτασε σχεδόν 8 φορές τον Ελληνικό.

Παράλληλα, το εξοπλιστικό μορατόριουμ της Ελλάδας εδώ και τουλάχιστον 15 χρόνια, η μείωση των ετήσιων εξοπλιστικών δαπανών στα επίπεδα των 500 εκ. € σε συνδυασμό με την εκτίναξη των αντίστοιχων Τουρκικών δαπανών (και την ανάπτυξη της εγχώριας αμυντικής βιομηχανίας) ανέτρεψε πλήρως και τις ισορροπίες στο στρατιωτικό επίπεδο.

Παρόλα αυτά, ο έλεγχος από την Ελλάδα του Αρχιπελαγικού χώρου του Αιγαίου καθώς και της Κύπρου συνεπάγεται ότι διατηρεί τη δυνατότητα να αρνηθεί την έξοδο της Τουρκίας στην Ανατολική Μεσόγειο, μειώνει τη στρατηγική αξία των Στενών (καθώς κάθε πλοίο που περνά από αυτά πρέπει να περάσει από τα νησιά του Αιγαίου για να βγει στην ανοικτή θάλασσα) και έχει την ικανότητα να καταφέρει συντριπτικά πλήγματα σε στόχους της Δυτικής Τουρκίας χρησιμοποιώντας τα νησιά ως πλατφόρμες εκτόξευσης πυραύλων (πχ MLRS με Atacms).

Ο περιορισμός αυτός συνεπάγεται συμπεριφορές που γίνονται αντιληπτές διαφορετικά από κάθε πλευρά. Αυτό που για την Ελλάδα αποτελεί αμυντική πολιτική με περιορισμό (containment) της Τουρκίας για τη δεύτερη αποτελεί επιθετική πολιτική και περικύκλωση (encirclement). Παρομοίως η «αμυντική» προσπάθεια της Τουρκίας να απελευθερωθεί από τον περιορισμό αυτό εκλαμβάνεται ως επιθετική από την πλευρά της Ελλάδας.

Το παραπάνω συνιστά ένα συνηθισμένο πρόβλημα στις διεθνείς σχέσεις (security dilemma) όπου η αμυντική συμπεριφορά κάθε πλευράς εκλαμβάνεται ως επιθετική από την άλλη. Κλασσικό παράδειγμα αποτελεί η επέκταση του ΝΑΤΟ προς Ανατολάς μετά το τέλος του Ψυχρού Πολέμου: Από την οπτική του ΝΑΤΟ, η επέκταση του βελτίωνε την ασφάλεια των χωρών του πρώην Συμφώνου της Βαρσοβίας και περιόριζε την ικανότητα της Ρωσίας να λειτουργήσει επιθετικά. Από την οπτική της Ρωσίας όμως, η παρουσία της Συμμαχίας στα σύνορα της αποτελούσε περικύκλωση και παρείχε την επιλογή της εισβολής στα Ρωσικά εδάφη από τις ίδιες οδούς που χρησιμοποίησε ο Χίτλερ και ο Ναπολέωντας, ιδιαίτερα εφόσον η Ουκρανία γινόταν μέλος του ΝΑΤΟ. Κατά συνέπεια η επέκταση στα μάτια της Ρωσίας ήταν επιθετική ενώ η αντίδραση της φάνταζε επιθετική στα μάτια της Συμμαχίας.

Πέραν της οικονομικής κρίσης που έπληξε την Ελλάδα τα τελευταία χρόνια, μια σειρά γεγονότων που συνολικά ονομάστηκαν «Αραβική Άνοιξη» όπως και τα αποτελέσματα της εισβολής των ΗΠΑ στο Ιράκ το 2003 έχουν μεταβάλει το συσχετισμό ισχύος στην ευρύτερη περιοχή της Ανατολικής Μεσογείου υπέρ της Τουρκίας. Οι ισχυροί κρατικοί δρώντες στα νότια σύνορα της έχουν απομειωθεί σε μεγάλο βαθμό. Η Συρία έχει μεταβληθεί σε failed state έχοντας απολέσει πολύ μεγάλο τμήμα του πληθυσμού και της ισχύος της ενώ το Ιράκ αποτελείται σε μεγάλο βαθμό πλέον από 3 σχετικώς ανεξάρτητα τμήματα (Κουρδικό, Σουνιτικό, Σϊτικό) στα οποία ασκούν σημαντική επιρροή εξωτερικοί παίκτες όπως πχ το Ιράν.

Αποτέλεσμα των παραπάνω είναι ο συσχετισμός ισχύος στην Μέση Ανατολή να έχει ανατραπεί υπέρ της Τουρκίας ενώ οι απειλές για την ασφάλεια της, τουλάχιστον από κρατικούς δρώντες να έχουν μειωθεί. Η Κουρδική αφύπνιση αποτελεί σίγουρα έναν παράγοντα κινδύνου αλλά με σαφώς πολύ μικρότερη ισχύ (και απουσία συνεκτικής κρατικής δομής) σε σχέση με την προϋπάρχουσα ισχύ της Συρίας. Η μείωση αυτή των απειλών στα νότια σύνορα της, της δίνει τη δυνατότητα να μπορεί να εστιάσει το βλέμμα της Δυτικά χωρίς να ανησυχεί τόσο για τα μετόπισθεν.

Το άλλο δεδομένο των τελευταίων ετών είναι βέβαια η σταδιακή επιβεβαίωση της ύπαρξης σημαντικών αποθεμάτων υδρογονανθράκων στη λεκάνη της Ανατολικής Μεσογείου και η διαμόρφωση οδών μεταφοράς τους στις Ευρωπαϊκές και διεθνείς αγορές, οδοί οι οποίες για την ώρα αποκλείουν την Τουρκία. Τα γεωλογικά δεδομένα υποδεικνύουν ότι πιθανότατα τμήμα των κοιτασμάτων αυτών βρίσκεται και στην ΑΟΖ την οποία διεκδικεί για τον εαυτό της (με βάση τις πρόνοιες της Σύμβασης για Δίκαιο της Θάλασσας) η Ελλάδα.

Το κύριο ζήτημα για την Τουρκία είναι ότι η εκμετάλλευση των αποθεμάτων αυτών αποτελεί ένα zero-sum game. Η εκμετάλλευση τους από την Ελλάδα και την Κύπρο ενισχύει τη γεωπολιτική θέση και ισχύ τους και μειώνει την αντίστοιχη της Τουρκίας ανατρέποντας το συσχετισμό που έχει διαμορφωθεί μέχρι στιγμής. Από την άλλη, η διεκδίκηση οικονομικής ζώνης από την Τουρκία πέρα από τα όρια των 6νμ των Ελληνικών και Κυπριακών χωρικών υδάτων της επιτρέπει να αποκτήσει έρεισμα στην ανοικτή θάλασσα και να ξεφύγει από το ασφυκτικό περιβάλλον του Αιγαίου.

Με βάση τα παραπάνω λοιπόν το ερώτημα της συνεκμετάλλευσης δείχνει να είναι προβληματικό. Εφόσον η επιθετικότητα της Τουρκίας εδράζεται στην ανατροπή των γεωπολιτικών ισορροπιών μεταξύ Ελλάδας και Τουρκίας, εκτός και αν η συνεκμετάλλευση γίνει με όρους συντριπτικά υπέρ της Ελλάδας, δε θα συνεπάγεται σημαντική αλλαγή στους προϋπάρχοντες συσχετισμούς και άρα λόγο για ανατροπή της Τουρκικής συμπεριφοράς. Κατά συνέπεια η Ελλάδα δε θα ανταλλάξει συνεκμετάλλευση για ασφάλεια αλλά αντίθετα θα απολέσει «δωρεάν» μία σημαντική ευκαιρία αλλαγής του γεωπολιτικού της δυναμικού (χωρίς αντίστοιχη αύξηση του δυναμικού της Τουρκίας), ιδιαίτερα σε μία περίοδο που η πίεση από τους στόχους πλεονασμάτων και το μεταναστευτικό έχουν μειώσει σημαντικά τους βαθμούς ελευθερίας που απολαμβάνει.

Η ανάλυση αυτή μάλιστα δε λαμβάνει υπόψη της τα μηνύματα που θα στείλει η επιλογή αυτή στα υπόλοιπα κράτη τα οποία δραστηριοποιούνται στη λεκάνη της Ανατολικής Μεσογείου (Ισραήλ, Αίγυπτος, Κύπρος) και συνεργάζονται με την Ελλάδα για την αξιοποίηση και μεταφορά των κοιτασμάτων στις διεθνείς αγορές (μέσω πχ του EastMed). Ούτε το γεγονός ότι η συνεκμετάλλευση θα επικυρώσει τον εκβιασμό ως νόμιμη (και διαχρονική) μέθοδο επιβολής των επιθυμιών της Τουρκίας με την μορφή τετελεσμένων.

Δυστυχώς η περίοδος των εύκολων αποφάσεων έχει παρέλθει.

To Be(lhara) or not to Be?

By now, I believe that every Greek speaking person knows that Greece is about to purchase two Belhara frigates from France to act as anti-aircraft warfare (AAW) vessels for the Greek navy for a cost close to €1.4bn. The frigates are supposed to be delivered around 2025 and will mainly be armed with the Aster-30 long-range (active radar) anti-aircraft missile. While the French variant will carry 16 Aster-30, the Greek Navy is negotiating a version carrying at least  24 Aster-30 + 8 MdCN cruise missiles. It is not clear up to this point whether the frigates will also be equipped with a CIWS, either the RAM, Phalanx or other variant.

In this essay I will add my (less than) 2 cents in addressing two important questions: (1) is the specific type of ship appropriate for the Greek navy and (2) are AAW frigates really all that necessary.

In answering the first question we have to realize that the threat profile for any vessel in the Eastern Mediterranean during the next decade will be quite different from what it was a few years ago. Current AAW ships are designed mainly to fight against high profile targets such as enemy (manned) aircraft and whatever missiles they manage to fire before being shot down. Yet the emerging threat environment will be quite different in the coming years:

1. Turkey has developed a complete array of indigenous UAV/UCAVs capable of carrying lethal weapons, mainly short-range small missiles (MAM-L/C) but even the SOM cruise missile for the Akinci UAV. It already has the Harpy autonomous anti-radar UAV in its arsenal while developing an in-house variant will not be any difficult given its large experience by now.
2. An anti-ship version of the SOM missile is under development and will certainly be available by 2025 enhancing the Turkish arsenal which already includes the SLAM-ER missile. This weapon will equip the large fleet of Turkish F-16s as well as the Akinci large UAV.
3. The Bora tactical ballistic missile is about to be equipped with active radar turning it into the Turkish variant of the Chinese DF-21 and being able to target nautical targets at a range of more than 280 km. Due to their high velocity and ballistic trajectory these missiles are quite difficult to detect and intercept.
4. All new frigates built by Turkey (including the Instabul class of vessels) will come equipped with double (16 instead of 8) the payload of anti-ship long-range weapons (Atmaca indigenous missiles). As a result it will be easier to perform saturation attacks by launching multiple sorties against the same target.

Given the above it is obvious that a saturation attack from multiple directions will be more than likely for the FTi frigates. I wouldn’t be surprised to find out that the cost of an attack UAV (a Turkish Harpy for instance) will be lower than the cost of a single Aster-30 (which hovers around €3 mn).

An FTI frigate sailing south of Kastelorizo will find itself being attacked by multiple Atmaca missiles from enemy vessels, SOM missiles from F-16s and UAVs, autonomous attack UAVs and even Bora missiles fired from the Turkish mainland. A payload of 24 or even 32 Aster-30, especially without a second line of defence using a CIWS like the RAM or Phalanx will just not be enough to handle all these threats.

Given the cost of producing an attack UAV or a SOM/Bora missile, Turkey will find it more than cost-effective to build an arsenal capable of saturating and ultimately destroying such a high profile target. The Belhara payload will just not be enough to handle this level of threats. Only an Arleigh Burke destroyer hosting multiple layers of defense (SM-2, ESSM, Phalanx CIWS) and a high payload (90 Mk-41 cells able to carry one SM-2 or 4 ESSM each) will be able to withstand such saturation attacks.

Based on the above it seems that the Belhara will not be able to perform its planned mission (AAW protection of the Greek fleet) by the time it is delivered to the Greek navy. Moreover, given the fact that the backbone of the Greek fleet is 9 Standard frigates built almost 40 years ago, paying almost €1.5bn for two ships will mean that the Greek navy will mainly comprise only 4 (slightly modernized) Meko frigates and two Belhara by the end of the next decade while not being able to essentially handle large saturation attacks.

A more cost-effective solution (and use of French low cost financing) will probably be acquiring a larger number of Gowind Corvettes with the UAE configuration hosting an 8-cell Mk-41 equipped with 32 ESSM missiles (for the same cost as 2 Belhara). The ESSM Block 2 variant will be available by the time these vessels are delivered and will provide active radar AAW capabilities with ranges close to 80km (compared to 120km for the Aster-30) while the Greek defense industry participates in its production. Coupled with a RAM CIWS these vessels will boost a substantial missile payload. As long as a larger number of ships is acquired and at least two of them sail together they will provide a total payload of 64 ESSM and 42 RAM missiles which will be able to handle a saturation attack easier than a single Belhara frigate even at shorter distances.

The smaller and less capable radar capabilities (which are a big plus for the Seafire Belhara radar) can be mitigated up to a point by using Link-16 inter connectivity with other sensors (Erieye airborne radars, F-16s Viper, other Gowind/MEKO vessels etc). Yet the biggest advantage is the fact that, as long as Greece engages in a long-term ship-building program, the Gowind class could be used to replace on a one-for-one basis all of the Standard frigates with ships built in Greek shipyards in a 10 -12 years ship building program minimizing costs and maximizing domestic value. This is in sharp contrast to the Belhara program which will eat all available financial resources for the next 5 – 8 years to build only two ships (with no replacement for the remaining Standard vessels) while any local domestic value will be minimized.

Regarding the second question my answer will be a bit un-orthodox. The main doctrine revolves around the fact that Greece has ever-increasing interests in the Eastern Mediterranean which include Cyprus, the (defense of) Exclusive Economic Zone (EEZ) and possible hydrocarbon reserves. Given these interests, vessels with enhanced AAW are more than necessary to defend them, even if that comes at a large acquisition cost.

While I will certainly not disagree with the fact that Greece has large and important interests in that geographical area, I have to stress that defending interests in peace time is quite different from defending them during war time. During peace time what is mainly needed is nautical presence, not specifically a AAW frigate/destroyer. Even a Super Vita fast attack craft is enough for such a task.

During war time the territory in question is an open sea with no clearly defined objectives to defend or fight for. Minimizing and isolating the conflict is not in Greece’s interest. Rather its objective must be to strike military targets throughout the Aegean and deep into Turkish territory thus maximizing the cost of any Turkish endeavor. Given these objectives what is needed is a large number of modern vessels (such as the Super Vita and Gowind) capable of inflicting severe damage on enemy targets while staying under the protective umbrella of the Greek air force instead of a couple of vessels isolated somewhere in the Eastern Mediterranean.

Even protecting an island such as Kastelorizo (which is far away from the rest of the Aegean island archipelago and very close to Turkey’s mainland) will mainly revolve around speed and airborne lethality (use of fighter jets, Apache and Kiowa Warrior helicopters and Zubr LCAC for quick transfer of forces). Given that the island complex is very close to Turkish mainland, even a heavily armed AAW vessel will have a hard time protecting the airspace above the island since it will be exposed to even artillery fire from the mainland.

The same applies for a naval convoy carrying forces and supplies for Cuprus. What will be truly important in such open waters will be avoiding saturation air attacks and enemy submarines. The best way to achieve that is having a large number of vessels, torpedoes and anti-aircraft missiles rather than 1 – 2 high value targets. The main benefit of a Belhara will be its enhanced tactical image due to the advanced Seafire radar (a benefit not easily mitigated through cooperation with other sensors so far from Greece) yet its survivability will be highly in question due to its limited missile payload.

All in all, acquiring a couple of (very) costly AAW frigates does not seem to make a lot of sense. It will eat all available financial resources and leave the Greek navy with only 6 main surface vessels by the end of the next decade, has low survivability in the first place and is not the appropriate way to defend Greek interests in the Aegean and Eastern Mediterranean.

BoG 2019 Balance Sheet Developments

Given that BoG released its April balance sheet yesterday, it is a nice opportunity to take a fresh look at developments in its major components:

The things that stand out are the following:

1. Regular monetary operations + ELA have been minimized to very low levels of less than €10bn. ELA more or less ended in 2018 since its figures are now basically zero.
2. Securities purchased in the context of the ECB QE program are now stable around €63 bn.
3. Total collateral posted recorded an impressive fall from €80bn a year ago to only €16.7bn now, a function mainly of the drop in ELA operations (from €10bn to zero).
4. Target2 liabilities are down to only €24bn while extra banknotes are now recorded as a (small) net asset instead of a liability suggesting a significant return of cash outside of the banking system.
5. Government balances have reached almost 2€9bn providing a large enough buffer for debt refinancing needs in the coming future.

The Greek situation has officially been stabilized with any creditor risk substantially minimized. Net Securities (Securities held for monetary purchases minus Target2 liabilities and extra banknotes) are now close to €40bn which means that BoG can easily cover any liabilities towards the Eurosystem even in the case of a Grexit while still maintaining a positive balance of European government securities.

Greek Investment Components

The return of economic growth in the Greek economy appears to have a positive impact on fixed investment. Given the opportunity it is interesting to take a closer look on fixed investment components since before the Greek Great Depression (GGD).

I ‘ve grouped Fixed investment into two major categories: (Private) Dwelings + Transport Equipment (Ships etc) and Other Investment. Greece experienced a housing boom in the early Euro years while the ship balance exploded after 2004 from roughly balanced to €5.4bn in 2007. While both series increased steadily during the 1995-2005 decade, dwelings + transport equipment surged almost €13bn in a very short time period.

Moreover, while Other Investment stabilized at around €15bn annually after 2012 and has since touched €20bn, the former category dropped to only €5bn per years, a loss of €33bn in a matter of years.

New building permits suggest that this drop is permanent with 2018 permits being 15% of 2007 figures. Decreasing population, stressed bank balance sheets and low household incomes are all factors pointing towards the same direction with only demand for AirBnB apartments being suggestive of positive prospects.

Assuming an accelerator model for fixed (other) investment we can examine Other Investment as a percentage of consumption and exports (total demand) to determine if there is scope for improvement:

Other Investment hovered between 8-10% of total demand in the period before the GGD with a relentless fall to 6.5% until 2012Q2 probably due to animal spirits and lack of access to credit. It now moves between 8-9% suggesting small room for further improvement.

In my view, the above indicate that Greek fixed investment will not return to pre-crisis levels any time soon and projections of 20% GDP investment are quite optimistic and probably overstated. The share of GDP will most likely stabilize around 15% of GDP with dwelings construction being permanently lower.

Given that the external balance is the difference between domestic savings and investment and that the Greek government is destined for semi-permanent primary surpluses of 2-3.5% GDP, my view is that the (Greek) «structural» current account deficit is now quite low. Greek households have already dis-saved almost €40bn while the Greek banking system will not be in a position to provide ample amounts of credit any time soon.

On the other hand, anemic dwelings investment, stable other investment and large Greek government primary surpluses indicate the absence of factors for a large boom in the Greek economy. Demand drivers will include the steady increase in employment (and consumption), external demand and «autonomous» investment mostly in the form of FDI. I am not sure how Greek growth can become impressive any time soon.

Why Greece will keep the Euro

I recently finished Thomas Piketty main book «Capital in the 21st Century» which contains a series of very interesting observations on the dynamics of wealth and (labor) income. The one that struck me the most is the fact that in cases where income and population growth is low (something that was basically true for the most part of human history until the Industrial Revolution), inherited wealth becomes very important for wealth holdings. Exactly the opposite happens when population growth is large (hence most children inherit almost nothing) and when income growth is significant and thus wealth accumulated through saved income becomes important in determining total wealth.

The above dynamic is quite evident in the case of Greece. First of all, population is actually falling with fertility rates at 1.3 children/woman. This means that most children grow up without any siblings and thus end up inheriting all of the family wealth (75% of all households have no more than 3 members):

Moreover, median income has fallen back to 2004 levels. The very large debt burden, high NPL ratios and the requirement for significant primary surpluses for decades to come indicates that Greece faces a significant risk of walking an Italian path in the following decades: Income growth will be stagnant while debt loads will stay high with a large part of income devoted to servicing old debts instead of financing investment and growth.

In such a setting, past wealth and assets become the determining factor for a person’s total wealth with current income not being able to create new saving and wealth flows. Actually, as I outlined in a previous post, Greek households are consuming past wealth on a grand scale in order to be able to finance current consumption, a reasonable outcome of the 26% fall in median income since 2010. According to recent figures, gross saving was a whooping -7% in 2017.

According to BoG Financial Accounts, more than 60% of household financial assets is in the form of currency and deposits and another 23% in unlisted shares. The rest of household wealth is probably in the form of housing. Listed shares (which typically are the assets that have the largest growth potential) are only 3% of total financial assets (they were 40% in the height of the 1999 stock bubble and close to 10% during the golden Euro years).

Roughly ¾ of Greek households own a primary residence with median total net wealth of 90,000€. The main residence has a median value of 70,000€ making it the most important asset while median financial assets of all households are only a couple of thousand €.

For a risk-averse person (such as the Depression hit Greek population) the main priority is wealth preservation instead of a growth potential (especially if the latter comes with a probability of a destructive tail event). Thus most people would probably prefer a low-yielding Euro asset instead of a re-denomination of wealth in drachmas. An early Grexit might have avoided the 25% drop in output and the current low-growth potential yet, as long as the Greek Depression is now considered a «sunk cost», wealth preservation takes priority and staying in the Euro becomes an attractive option, even if it coincides with low income levels and growth. The «attractiveness» of the Euro option most probably increases with wealth levels which means that it becomes a «hard-line choice» for the ruling class which has most wealth to lose/redistributed in a Grexit scenario.

The Grexit option might as well have come and gone.

Disallowing extreme income inequality

This will be a very short post on the way the US used to not allow extreme income inequality during the Golden Age of Capitalism.

The idea was quite simple: Going into WWII, income tax rates on the highest bracket  reached levels around 90% which meant that wage earners had little incentives to increase their annual income above the highest bracket. At the same time, that bracket was set at 100 times the lowest bracket:

The latter was at least 1.5 times personal income per capita although it reached even close to being 3 times larger. The very high level of the top income tax rate remained roughly constant for two decades (40’s and 50’s).

That meant that the highest income allowed was somewhere between 150 and 280 times that of average personal income depending on the specific year. As a result, extreme inequality was reduced through tax incentives. This is in contrast to today when CEO pay hovers around 300 times that of the typical worker:

It is quite evident that fiscal (and more specifically tax) policy can be used as a tool for a society to place specific limits on the level of extreme inequality allowed within it.

The end of the patriarchy in the 20th century

I ‘ve been reading Robert Gordon’s interesting book concerning economic growth and its drivers during the last 150 years. Gordon’s main thesis is that not all inventions and technological advances are created equal or have the same impact. The major technological breakthroughs which had a significant effect on productivity (and thus on economic growth) took place mostly more than a century ago and involved creating the networks we still use. Networks of water, sewer, electricity, roads, telecommunication, transport. Networks which were introduced only once, had a strong effect on growth for decades and are now present without having any more major impact on productivity.

One can agree or disagree with his (pessimistic) view of the future, yet what I think everyone will agree on is his powerful and extensive description of how life was just 150 years and the way in which these inventions changed everyday life and how everyone used their time.

In my view, there is a clear and strong interaction between social norms, property/voting rights and technological advancement. As long as most peasants (who accounted for the bulk of the population) lived at the subsistence level on mostly self-grown food and self-made clothing, property rights were limited and even forms of slavery were present for centuries (mostly in the form of serfdom in Europe). Once technological advancement changed and enlarged the consumption basket as well as created a demand for factory workers (and an «exit» option for peasants in the country fields), labor services were remunerated in monetary terms and property started to become widespread. The introduction of large massive armies (as opposed to forms of professional army service) also accelerated the abolition of serfdom since nations needed free men to fight their battles.

As a result, while only a few centuries ago most people in the countryside had no property, faced serious restrictions in their movement (even in their most basic personal freedoms in the case of serfs), did not have voting rights and lived in the subsistence level, the 19th (and especially the 20th) century found them enjoying an ever expanding consumption basket, holding property and claiming an expanded array of rights. The Industrial Revolution and technological advancement was the main driving force for these changes.

In particular, not too long ago, even the simplest things that today we take for granted were extremely cumbersome tasks. Most families lived in rural farm houses, with no electricity, no central water and sewer systems meaning that all water (and waste) had to be carried by hand. Light was provided by candles, half the family budget was spent on food while most of the clothing (especially women’s clothing) was made at home by mothers and daughters.

In 1925, wives reported working an average of 6 hours per day for seven days on household tasks, which translates to more than a full-time 5 day/week modern job. Moreover, infant mortality was close to 20% while roughly one in four infants died before reaching the age of 5.

The high children mortality rate, coupled with the needs for household and manual farm work meant that the birth rate was exceptionally high. White women laid birth to an average of 4.6 children while black women to 7.7. Obviously that meant that the wife was usually busy raising a new born child, apart from taking care of the household on a full-time basis.

This all changed in a couple of decades. Clean running water and a sewer system led to a dramatic reduction of deaths caused by infectious diseases (37% of all deaths in 1900) and a drop of infant mortality rates from 20% to 5% in half a century:

By 1950, the introduction and diffusion of modern conveniences and appliances had reached a critical point. At the same time, clothing was readily available in stores and did not need to be home-made. All this, led to a significant drop of the amount of work required to maintain a household and a large fall in fertility rates. In 1940, while the US was entering WWII only 65% of consumer spending was on categories that existed in 1869, with the share of services in the consumption basket doubling from 24% to 43% (while food decreased by a comparable amount from 44% to 22%).

WWII full employment along with the millions of men occupied on the front line fighting the enemy, led to the women massively entering into the labor force for the first time. During the following decades, changing social norms meant that women would pursue academic education and a career in all occupations, increasing their participation rate from 35% in 1950 to 50% by 1980 (and 60% in 2000).

Yet what is quite interesting is the fact that, until roughly the end of the 19th century, necessity was the main driving factor for women non-participation in the labor force. Keeping the household was literally a full-time job, while high fertility rates meant that there was almost always an infant present in the family requiring constant attention. One had to choose between working manually in the agricultural fields or taking care of the household. There was no central heating, no running water, no refrigerator, no sewer at the house and every duty had to be done manually, taking hours to complete tasks that take only minutes today.

Obviously this division of labor was also the result of long-standing social norms as well as a function of the hardship associated with manual agricultural work. No work by women with a monetary remuneration meant limited property rights and subordination with regard to men.

Yet necessity and (the absence of) technology played a decisive role in this division. Once advancements in technology dropped the amount of time required for household maintenance coupled with lower infant mortality and a lower requirement of a large number of working hands for agricultural manual work, women’s time was freed on a extraordinary scale. Women started entering the labor force, first as manual factory workers (in WWII) and afterwards in all sorts professions once college education was made available to them (a task that required extensive fighting from their part).

Technology did not only change the consumption basket, create new professions and free human time for more leisure but it also had profound implications on long-established social norms, the division of labor within households and personal property rights, things that had remained quite stable for centuries. Today’s equality between men and women not only rests on decades-long women’s struggles but also on inventions and advances that completely changed the landscape of modern households.